De giftigheid van jakobskruiskruid wordt veroorzaakt door pyrrolizidine alkaloïden (PA’s) die in alle kruiskruiden voorkomt. Dit stofje zit in de hele plant, maar er wordt gesuggereerd dat in de bloemen en stelen de meeste gifstoffen aanwezig zijn. Zelfs de zaden zijn giftig. De belangrijkste giftige stoffen zijn de stoffen die vallen onder de groep van cyclische di-esters:
Precieze uitspraken over de giftigheid van jakobskruiskruid kunnen niet gedaan worden, omdat dit onder andere afhangt van het klimaat, soort bodem en de oogsttijd. Als de bodem voedselrijker wordt, neemt de hoeveelheid aanwezige giftige stoffen in jakobskruiskruid af.
Wanneer de dieren ineens een grote dosis van de PA’s binnenkrijgen treedt een acuut effect op. Levercellen krijgen dan in één klap zoveel gif aangeboden, dat ze ongecontroleerd doodgaan. Dit wordt ook wel necrose genoemd. Een groot deel van de levercellen sterft af, en het lichaam reageert door de dode levercellen op te ruimen. De lever is ontstoken. Een dier kan bij acute vergiftiging binnen een week doodgaan.
Als het dier nog kan herstellen van de leverontsteking, worden de ‘lege plekken’ in de lever gevuld met bindweefsel (fibrose). De lever functioneert nog wel, maar veel slechter. Verder worden veranderingen in het epitheel van de galgangen gemeld. Hoe meer levercellen dood gegaan zijn, hoe slechter de lever functioneert.
Effecten die gezien worden zijn: gewichtsverlies, slechte eetlust, dorst, vermagering, diarree en dalende melkafgifte. Dit wordt in het algemeen gevolgd door sterfte na 2 tot 6 dagen. Soms is het ziektebeeld chronisch, dan kan het nog weken of maanden duren voordat het dier doodgaat.
Het cumulatieve effect gaat geleidelijker. Bij een opname van PA’s over langere tijd, raken de levercellen lichter beschadigd. Cellen gaan in apoptose, een gecontroleerde actie van het lichaam om cellen op te ruimen. Hierbij ontsteekt de lever niet. Zolang er maar niet teveel levercellen tegelijkertijd in apoptose gaan, kan de lever nog functioneren. Wanneer na langere tijd teveel cellen beschadigd raken treden bovenstaande effecten soms alsnog op. Ook kan leverkanker ontstaan.
Varkens zijn zeer gevoelig voor de PA’s, net als paarden en rundvee. Schapen en geiten zijn minder gevoelig voor het jakobskruiskruid (factor 20 tot 40 keer). Konijnen worden als niet gevoelig getypeerd: zij hebben een systeem dat de toxische stoffen goed kan afvoeren via de urine. Over herten zijn tegenstrijdige berichten te vinden.
De gifstoffen kunnen worden overgedragen van moeder op ongeboren leven.
De werkzame stoffen zijn ook giftig voor de mens, vooral voor kinderen; opname van de giftige stoffen is echter niet waarschijnlijk. De kans dat de stoffen binnenkomen via de huid na aanraking lijkt niet groot. Er zijn dan ook geen vergiftigingsgevallen in Europa bij mensen bekend. Om het zekere voor het onzekere te nemen, wordt wel geadviseerd om handschoenen te dragen bij handmatige verwijdering van de planten.
Daarnaast is het mogelijk dat de gifstoffen via stuifmeel in honing kunnen komen en zodoende schadelijk voor mensen zou kunnen zijn. Vooralsnog zijn hier geen aanwijzingen voor. Analyses laten zien dat de gifstoffen inderdaad in honing aanwezig kunnen zijn, maar niet in dergelijk hoge concentraties dat acute vergiftiging te verwachten is. Effecten op langere duur kunnen echter niet worden uitgesloten.
Ook kunnen lage concentraties van de gifstoffen in melk terechtkomen. Hiervoor geldt ook dat acute vergiftiging niet te verwachten is.
Onderstaande tabel geeft inzicht in de gevonden toxiciteitswaarden in de literatuur.
Dier | Dosis | Opmerking | Bron |
Geit |
1.25-4.04 mg/kg Chronisch lethaal | plant per kg lichaamsgewicht | Goeger et al |
Rund en Paard | 0.05-0.20 mg/kg Chronisch lethaal | plant per kg lichaamsgewicht | Goeger et al; Smittenberg |
Rat | 100 mg/kg LD50 (oraal) | mg alkaloïden per kg lichaamsgewicht | COF |
Paard/rund | >2% Aanwezig als kruiskruid in de droge stof | chronisch dodelijk | Smittenberg |
Paard/rund | >1% Aanwezig als kruiskruid in de droge stof |
chronisch ernstige leverschade |
Smittenberg |